Bu proje Avrupa Birliği tarafından finanse edilmiştir.
Diller ve Dijital Çağ
Dijital çağ birçok yeni fırsat ve avantaj getirdi. Hiç şüphesiz, insanları kısa sürede hayal bile edilemeyecek şekillerde birbirine bağladı. Bununla birlikte, her yenilik bazı zorlukları ve tehditleri beraberinde getirir. World Wide Web (neredeyse) herkesin erişebildiği bir kaynaktır, ama sadece bir avuç dil tarafından yönetilmektedir.
Örneğin İngilizce, dünyanın sadece %15’i tarafından konuşulmasına rağmen Web’deki tüm içeriğin %54’ünü elinde tutmaktadır. Öte yandan, jeopolitik hakimiyetlerine rağmen Rusça, Çince ve İspanyolca gibi dillerin her biri Web’deki içeriğin yaklaşık %5 ila %6’sını temsil ediyor.
Bu, Dünya’nın yok olma tehlikesiyle karşı karşıya ve ölmekte olan birçok dilini nereye koyuyor? Ne yazık ki, bu resmin en köşelerine.
Diller, topluluklar içinde gelişir ve günlük kullanımla nesillere aktarılır. Hayatlarımız dijital ortamlar aracılığıyla ne kadar bağlıysa, çevrimiçi (online) olarak temsil edilmeyen anadillerimizle giderek daha az iletişim kuruyoruz. Bu da, son raddede bu dillerin genç nesiller tarafından daha az kullanılmasına yol açıyor.
Not
Nasıl? Örneğin, Türkiye’de Kürtçe konuşan bir kişi, sağlık hizmetleri web sitesine giriyor ve her şeyin Türkçe olduğunu görüyor, veya en son çıkan online sosyal medya platformuna bakıyor ve varsayılan dil olarak İngilizce olduğunu görüyor. Karşılaşılan bu küçük durumlar, yollarını bulmak ve ihtiyaçlarını gidermek için anadillerini konuşmanın yeterli olmadığını düşündürüyor. Çoğu zaman size en yakın çoğunluk dilini, hatta birçok kez başka dilleri de bilmek zorunda olduğunuzu hissettiriyor.
Dijital yok olma
UNESCO’ya göre, bu yüzyılın sonuna kadar yaklaşık 3.500 dilin yok olması bekleniyor ve bunda teknolojinin rolünü inkar edemeyiz. Kornai, dillerin büyük çoğunluğunun (%95’in üzerinde) dijital olarak yükselme kapasitesini hali hazırda kaybettiğini belirtiyor. Dijital yükselme bir dilin, bir Wikipedia sayfasının o dilde yönetiminden dil derslerinin erişime açılmasına veya dil teknolojisi verilerinin oluşturulmasına kadar çok çeşitli dijital bağlamlarda kullanımını gerektiriyor.
Elbette, tek başına teknolojiyi dil kaybının günah keçisi ilan etme hatasına düşmemeliyiz. Toplumda zaten var olan güç dinamiklerinin bir temsili sadece. Belirli dilleri önemsiz kılan hatta baskı altına alan devletler, dijital dönüşümlerine tüm bu dilleri dijital altyapılarının dışında bırakarak başlıyorlar. Günümüzde, Kuzey Amerika ve Avrupa merkezli büyük teknoloji şirketleri, varsayılan dil olarak önce İngiliz yaklaşımını izliyor.
Teknoloji ayrıca dil koruma, bilgi paylaşımı ve dil dokümantasyonu etrafında topluluklar oluşturmak için de kullanılabilir.
Bir dilin çevrimiçi varlığı
Geleneksel olarak, bir dil aktivistinin sorumlulukları, dili aktif olarak konuşmak, genç nesillere aktarmak, dil öğrenme ve konuşma toplulukları oluşturmak, dilinin dahil edilmesi için kamu kurumlarıyla müzakere etmek, dilinin dökümentasyonu için dilbilimcilerle işbirliği yapmak gibi sayılabilir.
Günümüzde zorluk, dili sadece fiziksel dünyada değil, aynı zamanda çevrimiçi ortamda da canlı kılmaktır. Bu, bir dilin hayatta kalmasıyla iki şekilde ilintilidir:
Karşılıklı bilgi alışverişi ve çevrimiçi görünürlük, bir dili öğrenmekte olan veya öğrenmeye yeni başlayan kişilerin ilgisini çeker ve bu ilginin sürmesini sağlar.
Çevrimiçi olarak depolanan şey, belgeleme ve teknoloji geliştirmeye yardımcı olan dijital bir dil kaydıdır.
Aşağıda, internetin hangi yollarla hem çok dilli ve çoğul hale gelip hem de yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan dillerin canlanmasına yardımcı olduğunu açıklayacağız.
Bilgiye erişim
Dilleri çevrimiçi hale getirme konusundaki en popüler girişimlerden biri Wikipedia’dır. Wikipedia, açık bir ortaklaşa çalışma ve gözden geçirme sistemi aracılığıyla bir gönüllüler topluluğu tarafından yazılan ve sürdürülen açık ve özgür bir çevrimiçi ansiklopedidir.
Wikipedia’nın geniş anlamıyla amacı bilgiye erişimi demokratikleştirmektir. Doğal olarak, bu ethos etrafında inşa edilen kültür, çok dillilik ile paralel gider. Sadece İngilizce ile başlamasına rağmen, hızla dünyanın birçok diline yayılmıştır. 326 farklı dilde bulunan (03.05.22 itibariyle) ve dil sayısı gittikçe artan Wikipedia’nın, dil açısından internetteki en çeşitli platform olduğunu söylemek büyük ihtimalle yanlış bir ifade olmaz.
Not
İngilizce olmayan bir dilde ilk Wikipedia düzenlemesi 16 Mart 2001’de Katalanca yapıldı. Bugün, bir azınlık dili olmasına rağmen çok sayıda kaliteli makalesiyle büyük bir çevrimiçi varlık gösteren Katalanca Vikipedi’nin 20. büyük wikipedia olması dikkate değer.
Farklı Wikipedia’ların birbirilerine göre büyüklükleri (kaynak)
Wikipedia’da yeni bir dili kullanıma sunmak kolay bir iş değil (bkz.). Ancak bilgiyi çevrimiçi ortamda erişilebilir kılmak ve onun etrafında sanal bir topluluk oluşturmak için kesinlikle çok iyi bir yol.
Dilin yoğun kullanımı
Bir dilin teknoloji yardımıyla yeniden canlandırılmasına en güzel örneklerden biri Yidiş’tir. Yahudi Soykırımından sonra Yidiş konuşanların sayısı önemli ölçüde azaldı (yaklaşık 10 milyon konuşmacıdan). Hayatta kalanlar, zulümden kaçmak için yerleştikleri topraklarının dilini özümsemek zorunda kaldılar. Geçen yüzyılda, küçük ve dağınık halde bulunan Hasidik topluluklar dışında Yidiş kullanımı neredeyse ortadan kalkmıştı.
İnternetin yükselişi ve çevrimiçi forumların popülerleşmesi ile birlikte, Yidiş konuşanlar bu platformları kendi dillerinde sohbet etmek için kullandılar. Zamanla sanal dünya Yidiş konuşanlar için, Idishe Velt (Yahudi Dünyası) ve Kave Shtiebel (Kahve Evi) gibi forumlarda başlıca buluşma noktası haline geldi.
Dil dokümantasyon projeleri
Geçen yüzyılda dillerin hızla kaybolması, dil belgeleme ve canlandırma için çalışan birçok girişimi güçlendirdi. Bu girişimlerden biri, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan dilleri güçlendirmeye yardımcı olmak için, dil meraklıları, dilbilimciler ve endüstri ortaklarından oluşan bir işbirliği merkezi olarak hareket eden web tabanlı platform The Endangered Languages Project’tir. Web sitesinin kullanıcıları, kolay aramayı mümkün kılan özgün bir coğrafi etiketleme sistemi kullanarak dil örneklerini metin, ses, bağlantı veya video formatında yükleyerek katkıda bulunabilirler.
Endangered Languages Project’te Ladino
Benzer şekilde, 2014 yılında başlayan Wikitongues, dünyadaki dillerin kayıtlarını ve kaynaklarını toplamaktadır. Şu anda 700’den fazla dilde videolar, 200 dilde leksikon ve yüzlerce harici kaynağa bağlantılar içerir.
Wikitongues’da Ladino videolar
“Geleneksel” teknoloji
Bir dili korumak, yalnızca kelimeleri veya cümleleri kaydetmek ve onları çevrimiçi bir kasada saklanmak üzere dijitalleştirmek değildir. Dil, doğası gereği insanlarla, kültürle ve kimlikle ilgilidir. Bir dili canlı tutmak için, o dilin birçok kişi tarafından konuşulması, günlük kültürün içine girmesi ve gelecek nesillere aktif olarak aktarılması gerekir. Günümüzde internet, sosyal medya, yazılımlar ve platformlar günlük hayatımızda büyük bir yer kaplamaktadır. Bu bölümde, bir teknolojinin dijital olarak gelişmesi için gereken temel araçlardan bazılarını listeleyeceğiz.
Unicode destekli yazı tipi
Dijital yazı tipi, bilgisayarların karakterleri sizin dilinizde nasıl görüntüleyeceğini bilmelerinin yoludur. Unicode (Evrensel Kod), resmi adıyla Unicode Standard, dünyadaki çoğu yazım sistemlerinden metinlerin tutarlı bir şekilde kodlanması, gösterilmesi ve işlenmesi için oluşturulmuş bir bilgi teknolojisi standardıdır. Unicode Konsorsiyumu tarafından sürdürülen standart, 159 modern ve tarihi yazım sisteminin yanı sıra sembolleri, emojileri ve görsel olmayan kontrol ve biçimlendirme kodlarını içeren 144.697 karakteri tanımlar.
Google Noto’ya giderek ve 500’den fazla yazı sistemini temsil eden yazı tipleri arasında arama yaparak dilinizin bir yazı tipi tarafından desteklenip desteklenmediğini kontrol edebilirsiniz. Eğer desteklenmiyorsa, bir yazı tipi tasarımcısının yardımıyla kendi diliniz için yazı tipi oluşturabilir ve manuel olarak bilgisayarınıza yükleyebilirsiniz.
Google Fonts’ta Fas Berberi Tifinag alfabesi
Klavye / Tuş takımı
Bilgisayarlarla doğal olarak konuşacağımız günler gelinceye kadar, onlarla iletişim kurmak için kullanacağımız en temel arayüz klavye olacaktır. Dünyadaki birçok dil için bulunmasına kolayca kesin gözüyle bakılan bir teknolojidir, ancak ne yazık ki dünyadaki tüm yazı sistemlerinde mevcut değildir. Eğer bir dil için geliştirilmiş bir klavye yoksa ya da yeterince gelişmemişse, o dili konuşanlar iletişim kurmak için diğer alfabeleri ve hatta dilleri tercih etme eğilimindedir. Örneğin, Amharca, Tigrinya ve Oromca gibi Etiyopya dillerini konuşanlar, akıllı telefonlarında Ge’ez alfabesi önceden yüklü olmadığı için, İngilizce kullanmaya geçerler. Birçok ülkede, Arapça konuşan gençler, eski mobil cihazlarda ve web teknolojilerinde Arap alfabesinin eksikliğini kapatmak için, Latin alfabesi karakterlerinden ve rakamlardan oluşan kendi chat-alfabeleri Arabizi’yi icat ettiler.
Telefonunuzda veya örneğin bilgisayarınızda size gerekli bir klavye mevcut değilse, bir klavyeyi aramanız veya kendi klavyesini oluşturmanıza yardımcı olacak bazı kaynaklar şunlar:
Çevrimiçi sözlük
Sözlük (leksikon), bir dili belgelemenin önemli bir yoludur, çünkü kelimeler ve anlamları için bir referans görevi görür. İnternet bağlantısı olan herhangi bir cihazdan erişilebilir olduğu için, bir çevrimiçi sözlüğün baskısı asla tükenmez. Ayrıca, açık kaynak sözlükler, hem dili konuşanları, hem de dilbilimcileri ve teknoloji uzmanlarını içeren bir topluluğun çabasıyla ortaklaşa biçimde yaşatılabilir ve büyütülebilir.
Living Dictionaries (Yaşayan Sözlükler), Living Tongues Institute for Endangered Languages (Tehlike Altındaki Diller için Yaşayan Diller Enstitüsü) tarafından oluşturulmuş bir çevrimiçi sözlük oluşturma platformudur. Dil topluluklarına dillerini koruma ve canlandırma çabalarında yardımcı olan kapsamlı, ücretsiz çevrimiçi teknoloji araçları sağlar. Ayrıca kelimelerin ve cümlelerin kaydedilmesine izin verir. Mayıs 2022 itibariyle 237 dili desteklemektedir. Living Dictionaries’de dilinizin sözlüğünü oluşturmaya başlamak için, Tanımlama listeleri’nden yararlanabilir ve YouTube kanallarındaki eğitim videolarını izleyebilirsiniz.
SIL Dictionary App Builder “Android ve iOS akıllı telefonlar ve tabletler için özelleştirilmiş sözlük uygulamaları oluşturmanıza yardımcı olur. Kullanılacak sözlük veri dosyasını, uygulama adını, yazı tiplerini, renkleri, ‘hakkında’ bilgilerini, sesi, resimleri ve simgeleri siz belirlersiniz. Dictionary App Builder, her şeyi bir araya toplayıp sizin için özelleştirilmiş uygulamayı oluşturacaktır. Ardından uygulamayı telefonunuza yükleyebilir, Bluetooth ile başkalarına gönderebilir, microSD hafıza kartlarında paylaşabilir ve internetteki uygulama mağazalarında yayınlayabilirsiniz.”
Cep telefonunda Bambara sözlüğü kullanan bir kadın (Görsel: SIL International)
Dil öğrenme uygulamaları
Çevrimiçi eğitim platformları, bugün birçok insanın dil öğrenmeye yaklaşım biçiminde devrim yarattı. Öğretmenin yerini tutmasalar da, bu platformlar ya geleneksel dersleri tamamlayıcı niteliktedir ya da bazı diller için tek seçenektir. Ayrıca, insanların herhangi bir cihazda (mobil veya masaüstü), kendi ilerleme hızlarında ve planlamalarında öğrenmelerini mümkün kılmak gibi birçok avantaj da sağlarlar. Bu uygulamalar, kısa, eğlenceli, hafif ve hızlı geçilen bölümlerle dil dersleri ve alıştırmalar sunar, öğrencilerin ilerlemelerini takip etmelerine, hatta çevrimiçi topluluk ortamlarında dil öğretmenleri ile sohbet etmelerine veya tutmalarına olanak verir.
Dünyada tehlike altında olan, azınlıklaştırılmış ve/veya yetersiz kaynaklara sahip olan dillerin çoğu, henüz çevrimiçi dil kursları oluşturmak için önemli bir çevrimiçi varlığa ya da yeterli dil belgelerine sahip değil. Bununla birlikte, dil topluluklarından gelen baskılar ve dünya çapında yerli dillerini öğrenmeye yönelik artan duyarlılık sayesinde, bu uygulamaları geliştiren şirketlerin tehlike altında olan dillere ve azınlık dillerine yatırım yapma konusundaki ilgisi arttı. Maorice, İskoçça, Hawaii, Keçuva, Navahoca ve Lakotaca gibi diller Duolingo, Babbel ve uTalk gibi tanınmış eğitim platformlarında yerlerini almaya başladı.
Bu platformları dört şekilde sınıflandırabiliriz:
Modül tabanlı: Bu uygulamaları kullanmak, bir okulda veya kursta ders almaya benzer. Kullanıcılar, eğitimciler tarafından planlanmış ve modüllerden oluşan bir müfredatı izler. Öğrencilerin ilerlemelerini takip etmelerine, bildirim almalarına ve puan kazanmalarına olanak tanır. Dikkate değer bazı örnekler şunlardır: Duolingo, Babbel, uTalk, Master Any Language. Ne yazık ki dil topluluklarının tek başına bu platformlara yeni bir dil eklenmesine ve kurulmasına karar vermesi mümkün değildir. Ancak, bu platformlardan bazılarının oluşturduğu topluluklara katılmak ve bunlar aracılığıyla yeni modüllerin oluşturulması için “lobi” yapmak mümkündür. Bu platformların çoğunun kar amacı güden platformlar olduğu ve ekonomik anlamda dil topluluklarının çalışmalarının karşılanmadığı dikkate alınmalıdır.
Kri dilini öğrenmek için Master Any Language platformunda bir içerik
Oyun tabanlı: Bu uygulamalar öğrenciye “soru-cevap” eşleştirmeleri verir ve kişinin zaman içinde eşleştirmeyi ne kadar iyi ezberlediğini değerlendirebilir. Bu yöntem, görsel ve işitsel yöntemlerle dil öğrenenler tarafından çevrimiçi popüler seçeneklerden biridir. Ayrıca matematik ve fen gibi diğer birçok çalışma alanı için de kullanılır. Memrise, yerli dilleri ve diğer yetersiz kaynaklara sahip azınlık dilleri için en çekici uygulamalardan biri olabilir. Dil öğrenimini optimize etmek için, bilgi kartları, aralıklı tekrarlama ve görsel araçlar gibi hafıza tekniklerini kullanan çevrimiçi bir eğitim platformudur. Memrise’da, 170’in üzerinde dilde içerik bulunur, bu sayı diğer dil öğrenme platformlarının çoğundan çok daha yüksektir. Site, takdire değer şekilde, özellikle dünyanın dört bir yanında konuşulan yerli dilleri ve lehçeleri için, o dillerin toplulukları tarafından oluşturulmuş etkileyici bir içerik seçkisine sahiptir: Yupik (bkz alttaki ilk ekran görüntüsü), Çeroki (bkz alttaki ikinci ekran görüntüsü), Algonkin, Supik, Çoktav, Grönland, İnuit, Lakota, Nahuatl, Yukatek Maya, Kiçe, Keçuva, Guarani, Aynu, Jeju dilleri, ve Avrupa, Afrika, Orta Doğu, Asya ve Pasifik’te konuşulan diğer birçok orta ölçekli diller. Memrise, “kendin yapçı” (DIY), demokratik ve tabandan gelen bir platform hissi veriyor. Memrise yenilikçi bir platform; çünkü: 1) kullanıcılar hali hazırdaki kursları ve bilgi kartı setlerini takip edebiliyor ve bir kursta ilerlerken kelimeleri ve cümleleri hatırlamaya yardımcı olmak için kendi anımsatıcı araçlarını sorunsuz bir şekilde yükleyebiliyor; 2) site, tekrarlar, küçük testler, kısa videolar, eğlenceli görüntüler ve ileri seviye konuşmacılar tarafından hazırlanmış kayıtlar aracılığıyla kullanıcıların dil içeriğiyle bağlantı kurmaları için ilgi çekici bir yol sağlıyor; ve 3) platform, bir topluluğun kullanıcılarının kendi dillerinde, kolayca ve başkalarının da kullanabileceği dil kursları oluşturmalarına olanak tanıyor. Buna benzer platformlar şunlar: AnkiApp, Language Drops, ve MosaLingua.
Memris’te topluluk tarafından oluşturulmuş Keçuva öğrenme alıştırmaları
Sohbet tabanlı: Bu uygulamalar, öğrencilerin interaktif bir canlı sohbet aracılığıyla ilgilerini çeken dili konuşanlarla bağlantı kurmasına olanak tanır. Bu, öğrenciler için stressiz ve sosyal bir ortam sağlar. HiNative ve HelloTalk gibi bazı örnekler son zamanlarda özellikle Asya ülkelerinde popülerlik kazandı.
Çevrimiçi öğrenci-öğretmen platformları: Klasik öğretmen-öğrenci ilişkisini tercih eden ancak yakınlarda bir öğretmene erişimi olmayan öğrenciler için, iTalki ve Verbling gibi platformlar çevrimiçi derslerin ayarlanmasına yardımcı olur. Bu aynı zamanda, öğretmenler için doğrudan gelir sağladığı için, doğrudan dil topluluğuna da katkıda bulunur.
Kaynaklar
Bu yayın Avrupa Birliğinin maddi desteği ile hazırlanmıştır. İçerik tamamıyla Col·lectivaT ve SKAD’ın sorumluluğundadır ve Avrupa Birliği’nin görüşlerini yansıtmak zorunda değildir.